Μια αναδρομή στην Ιστορία του τόπου μας
Αρχαία και Ρωμαϊκά χρόνια
Όλη η περιοχή ανήκε στην Αρχαία Αίγειρα, μία από τις πόλεις που συμμετείχαν στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, την κοιτίδα ενός από τους πλέον ισχυρούς πολιτικούς σχηματισμούς του Ελληνισμού της Αρχαιότητας.
Κατά τον ιστορικό Πολύβιο, η Αχαϊκή Συμπολιτεία δημιουργήθηκε από τις εξής πόλεις: Πάτραι, Δύμη, Φαραί, Τριταία, Λεόντιον, Αίγειρα, Πελλήνη, Αίγιον, Βούρα και Κερύνεια. Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής συνδέονται με την Αρχαία Αίγειρα, πόλη της Αχαϊκής Συμπολιτείας, που άκμασε τον 3ο αι. π.Χ (280 π.Χ.-219 π.Χ).
Ο ιστορικός Γεώργιος Α. Κανελλόπουλος, στο βιβλίο του «Ιστορία και Λαογραφία των χωριών & οικισμών της ανατολικής Αιγιάλειας-Καλαβρύτων», αναφέρει ότι, στην ανασκαφική δραστηριότητα του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών, που έγινε τον Σεπτέμβριο & Οκτώβριο 1980, βρέθηκαν, στην θέση «Ροβάλωνα» και στο κτήμα του Ιωάννου Παπαβασιλείου, θεμέλια παλαιών κτισμάτων και πολλά τεμάχια από διάφορα κεραμίδια και υπολογίζει ότι εδώ ήταν ανάκτορα ή αρχαία αγορά της Αρχαίας Αίγειρας. Η θέση Ροβάλωνα ήταν το βόρειο σύνορο της Αρχαίας Αίγειρας και σήμερα ανήκει στον οικισμό.
Βυζαντινά χρόνια
Όπως έχουν δείξει τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι αρχαίοι τάφοι, τα Αρφαρά κτίστηκαν πάνω στα ερείπια της Αρχαίας Αίγειρας.
Όπως αναφέρει ο ιστορικός Γ. Α. Κανελλόπουλος, «στα πρώιμα Βυζαντινά χρόνια και κατά την περίοδο της βασιλείας του Ιουστινιανού (527-567μ.Χ) εμφανίζονται σλαβικές φυλές, που επωφελούμενες των πολέμων των Βυζαντινών με τους Πέρσες, κατεβαίνουν στην Πελοπόννησο, εγκαθίστανται και δίνουν τόσο στο Αίγιο το όνομα Βοστίτσα όσο και σε κάποια χωριά της ανατολικής Αιγιάλειας» και μεταξύ αυτών είναι και τα Αρφαρά.
Με ιδιαίτερη χρονολογική ακρίβεια δεν γνωρίζουμε πότε ιδρύθηκαν τα Αρφαρά. Πιθανολογείται ότι οι πρώτοι οικισμοί των Αρφαρών ιδρύθηκαν γύρω στα 1300 – 1380. Δεν γνωρίζουμε επίσης με ακρίβεια από που πήραν το όνομά τους.
Πιθανολογούμε ότι το τοπωνύμιο προήλθε από τη σλαβική λέξη “arefara” που σημαίνει καρυδότοπος ή από την αιγυπτιακή λέξη Αρφαρά που σημαίνει ανατολική περιοχή ή από τον βυζαντινό άρχοντα Αρφαρά που υπήρχε στο Δεσποτάτο της Πελοποννήσου επί εποχής Εμμανουήλ Κατακουζινού (1346-1364).
Ο Δημ. Γεωργακάς (Τοπονυμικά – Λαογραφία) θεωρεί ότι η λέξη Αρφαρά προέρχεται από το αλφάρι, αλφάδι (τεκτονικό εργαλείο από το οποίο παρήχθη το ουσιαστικό αλφαράς (ο κατασκευάζων αλφάδια) και έτσι και το επώνυμο Αλφαράς ή Αρφαράς.
Περί το έτος 1630 νομάδες από τα Αρφαρά εγκαταστάθηκαν στην Μεσσηνία και ίδρυσαν εκεί το ομώνυμο χωριό Αρφαρά Μεσσηνίας. Το χωριό μας για πρώτη φορά σε γραπτό κείμενο αναφέρεται στην περίοδο της ενετοκρατίας (1685-1715) κατά την απογραφή που διενήργησαν οι Ενετοί και συγκεκριμένα στο κτηματολόγιο του Pier’ Antonio Pacifico, το έτος 1687, στο οποίο απαντάται με το όνομα Arfari (Αρφαρά) υπαγόμενο στο territorio των Καλαβρύτων. Βρίσκεται δε καταγεγραμμένο στους καταλόγους του αρχείου Nani (Εθν. Βιβ.) στο φ. 606 ως Arfara (Αρφαρά).
O Εμμανουήλ Σκαρπέτης από το γειτονικό χωριό Ράχοβα (Εξοχή) που γεννήθηκε το έτος 1748, συγγραφέας του γεωγραφικού έργου του ιη΄ αιώνα, αναφέρει τα Αρφαρά ως κώμη «ερχόμενος από τον Κορινθιακό Κόλπο κατά μεσημβρίαν και προς τας πηγάς του Κράθιος ποταμού οδεύον δεξιόθεν ευρισκόμενη».
Από τα απογραφικά στοιχεία των Ενετών γνωρίζουμε ότι στις αρχές του ιη΄ αιώνος στο χωριό Αρφαρά ευρίσκεται Ιερός Ναός με το όνομα Ανάργυροι.
Τουρκοκρατία
Από την ηλικία των παλιών εκκλησιών, από παλιούς χάρτες της Πελοποννήσου και από μαρτυρίες των κατοίκων, ξέρουμε ότι στα 1480μ.Χ. υπήρχε ποιμενικός οικισμός Αρφαρών Αιγείρας στην θέση Τσιλαρδή, στην σημερινή ομώνυμη πηγή και γύρω από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής.
Ο οικισμός περιελάβανε πέτρινα σπίτια, κτισμένα από μαστόρους της πέτρας από το χωριό Αγία Βαρβάρα, κοντά στην Ζαρούχλα. Άλλοι οικισμοί υπήρχαν γύρω από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, που έχει κτιστεί το 1630 μ.Χ., στην θέση Ζευγολατιό κοντά στην ομώνυμη πηγή , ο οικισμός στον Άγιο Κωνσταντίνο, στην Κασάνεβα και στο Μαυρέντι.
Ο ιστορικός Γ.Α. Κανελλόπουλος αναφέρει ότι, στο Μαυρέντι κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας και μετά την επανάσταση, κατοικούσε μια αρχοντική οικογένεια, ονομαστή για τον πλούτο και την φιλοξενία της, αλλά κυρίως γιατί επέβαλλε την «Γυναικοκρατία». Η αρχηγός της οικογένειας φέρεται ως η Αικατερίνη Οικονομοπούλου, η οποία έμεινε χήρα νέα, οπότε διαφέντευε την οικογένειά της καθώς και την περιουσία της, με πολυάριθμο προσωπικό.
Η ιδιοκτησία της Αρχόντισσας υπολογίζεται σε 300 στρέμματα, σύμφωνα με συμβόλαιο του 1855 και περιελάβανε ελαιοτριβείο, υδρόμυλο και οριζόμυλο, αρδευτικό αύλακα, καθώς και τριώροφο Αρχοντικό, τον Πύργο της Αρχόντισσας, με μεγάλο μαγειρείο και πολλούς ξενώνες. Ένα δεύτερο Αρχοντικό με χαρακτηριστική είσοδο, διατηρούσε η οικογένεια και στα Αρφαρά, απομεινάρια του οποίου βλέπουμε και σήμερα.
Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας 1715-1821 τα Αρφαρά διοικητικά υπάγονταν στο βιλαέτιον των Καλαβρύτων, το οποίο διαιρείτο σε τέσσερα σέμτια, ένα εκ των οποίων ήταν των Χασίων όπου μαζί με τα άλλα χωριά της περιοχής αλλά και κάποια της Κορινθίας υπάγονταν και τα Αρφαρά.
Επανάσταση 1821
Ένα μνημείο, στην κάτω γειτονιά των Αμπελοκήπων, έξω από το σπίτι της οικογένειας του Παναγιώτη Μυλωνά, πατέρα του τελευταίου Δημάρχου της Αιγείρας, Δημήτρη Μυλωνά, κρατά ζωντανές τρείς ιστορίες, που αποτελούν τα πρώτα πολεμικά επεισόδια τα οποία συντέλεσαν στην γρήγορη έναρξη της Επανάστασης 1821:
- Στις 18 Μαρτίου 1821 εξήντα Τουρκαλβανοί προερχόμενοι από τα Σάλωνα, εκινούντο προς την Τρίπολη για να ενισχύσουν τον Τούρκο διοικητή της πόλεως. Αποβιβάστηκαν από πλοίο στην Ακράτα και εκινήθηκαν προς τα Αρφαρά. Στα Αρφαρά και στη θέση Παλιοκάτωνα ο Νικόλαος Σολιώτης επικεφαλής ομάδας αγωνιστών από τα ορεινά χωριά μαζί με Αρφαραίους, σε μάχη σκότωσαν είκοσι Τουρκαλαβανούς και συνέλαβαν αιχμάλωτους τους υπόλοιπους. Στη μάχη αυτή τραυματίστηκαν τρείς Έλληνες.
- Ομάδα 8 Τούρκων ανδρών γνωστή με το όνομα Τσιπογλαίοι (από όνομα του αρχηγού τους) περιφέρονταν στα χωριά των Χασίων (τα χωριά των δήμων Αιγείρας και Φελλόης) και εισέπρατταν φόρους Όταν έφθασαν στο χωριό Αρφαρά βράδυ, πήγαν στο σπίτι του Κανέλλου Κανελλόπουλου ή Κουδουνά, που ήταν στην άκρη του χωριού, για να διανυκτερεύσουν. Την ομάδα των Τσιπογλαίων παρακολουθούσε διακριτικά ο Νικόλαος Σολιώτης.
Η γυναίκα του Κανέλλου (Κανέλλαινα), προθυμοποιήθηκε να τους φιλοξενήσει. Ήλθε όμως σε συνεννόηση το βράδυ στο σπίτι της Μετζέλαινας που βρίσκεται στην άκρη του χωριού (σημερινή ιδιοκτησία κληρονόμων Τασίας Παναγιωτοπούλου – Λίβα) με τρείς Αρφαραίους αγωνιστές και τον Νικόλαο Σολιώτη και τη νύχτα που οι Τούρκοι κοιμήθηκαν, όπως της είπαν οι αγωνιστές, έριξε λάδι στους πιβούς των όπλων τους.
Όταν οι Τούρκοι ξεκίνησαν το πρωί για να φύγουν, έπεσαν σε ενέδρα των Αρφαραίων, του Νικ. Σολιώτη και των Περθωρινών με τον Αναγνώστη Κορδή, στο ρέμα του Αγίου Βασιλείου . Οι Τούρκοι αμύνθηκαν, αλλά επειδή τα όπλα τους με το λάδι, είχαν σχεδόν αχρηστευθεί νικήθηκαν. Οι αγωνιστές τους σκότωσαν όλους.
Η τοποθεσία όπου έγινε η σύγκρουση λέγεται μέχρι σήμερα «κακό», διότι κατά την παράδοση, όταν ένας νεαρός Τούρκος γλίτωσε τα πυρά κατέβηκε προς την πλευρά του ποταμού προς Βερσοβά, τον καταδίωξαν όταν τον συνέλαβαν αυτός εκλιπαρούσε για την ζωή του λέγοντας «μη κακό». Το επεισόδιο αυτό έγινε στις 15 Μαρτίου του 1821. - Στις 14 Μαρτίου 1821 στα Αρφαρά, ο Μουλά Γιακούπ, τοπάρχης Φελλόης, είχε κληθεί σε ελληνικό γάμο στην περιοχή του δήμου Φελλόης. Κατά τον ιστορικό Γεώργιο Παπανδρέου, που χρησιμοποίησε ως πληροφοριοδότη τον στην Βεργουβίτσα (Μοναστήρι) ζώντα 102 το έτος 1906, Γεώργιο Αναγν. Οικονομόπουλο, όταν κατά τον γάμο τα όργανα των γύφτων έπαιζαν το τραγούδι ΄΄της Ελένης του Λιμάζ αγά΄΄ , Τούρκοι ειδοποίησαν τον Μουλά Γιακούπ να φύγει γρήγορα από τον γάμο διότι εξεράγει επανάσταση, μάλλον πρόκειται για την επίθεση του Νικολάου Σολιώτη κατά των Τούρκων στις Πόρτες Αγριδίου. Οι Τούρκοι έφυγαν από τον γάμο και όταν έφθασαν στα Αρφαρά, Αρφαραίοι και Σελιανίτες στο ρέμα του Αγίου Βασιλείου τους σκότωσαν όλους.
Στον ονομαστικό κατάλογο των αγωνιστών του 1821, που βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, αναφέρονται 97 ονόματα αγωνιστών από τα Αρφαρά.
Κατά την περίοδο της Επανάστασης και σύμφωνα με τα πιστοποιητικά του οπλαρχηγού Νικολάου Πετμεζά, οι σπουδαιότεροι Αρφαραίοι πολεμιστές ήταν ο Αλέξιος Κανελλόπουλος και ο Νικόλαος Κουβέλης, που αργότερα διετέλεσε Δήμαρχος Αιγείρας καθώς και ο υπαξιωματικός Αντώνιος Γκολφινόπουλος.
Στις 16.4.1828 με διάταγμα της Κυβερνήσεως έγινε η διοικητική διαίρεση κάθε επαρχίας σε κώμας και χωριά. Κεντρική πόλη της περιοχής μας είναι τα Καλάβρυτα, όπου έχει έδρα η Δημογεροντία στην οποία μετέχουν και οι Δημογέροντες από κάθε χωριό. Από τα Αραφαρά δημογέρων είναι ο Νικολής Κουβέλης.
Στην από 11.10.1831 συλλυπητήρια επιστολή των δημογερόντων της επαρχίας Καλαβρύτων, για τον θάνατο του Ιωάννη Καποδίστρια, προς την Διοικητική επιτροπή της Ελλάδος υπογράφει και ο δημογέρων Αρφαρών Νικολής Κουβέλης. Με το διάταγμα της 3 Απριλίου 1833 “περί διαιρέσεως του Βασιλείου και της Διοικήσεως του” τα Αρφαρά υπήχθησαν στον νεοσύστατο Δήμο Αιγείρας (Β΄ τάξεως) που είχε έδρα την Ποροβίτσα.
Κατά την βασιλεία του Γεωργίου Α΄ με το Β.Δ. της 19/4/1873 η έδρα του Δήμου μετεφέρθη στα Αρφαρά και ο Δήμος περιελάμβανε τους οικισμούς και τοποθεσίες Αρφαρά, Βερσοβά, Αιγείρα, Βλοβοκά, Μάρμαρα, Αγίους Αποστόλους, Θολοπόταμο, Κασάνεβα, Μαυρέντι, Οικονομέικα, Παλαιόκαστρο και Παλαιοκάτουνα.
Τα Αρφαρά παρέμειναν ως έδρα του Δήμου μέχρι το έτος 1912 όταν έγιναν πλέον τα χωριά Κοινότητες. Δικαστικά ο Δήμος υπάγονταν στο Ειρηνοδικείο Νωνάκριδος και στο Πρωτόκλητο Δικαστήριο Καλαβρύτων, το οποίο κατά τα έτος 1831, απασχόλησε η διαφορά μεταξύ κατοίκων Αρφαρών και Βερσοβάς “περί τινός νερού”.
Νεώτερα χρόνια
Κατά το 1829-1830, η Γαλλική Επιστημονική αποστολή (στρατηγός Μαιζών) διενέργησε απογραφή σε όλο το Νομό Αχαίας και έχουμε για τη επαρχία Αιγιάλειας καταγεγραμμένους 10.416 κατοίκους, όπου στα Αρφαρά καταγράφονται 62 οικογένειες με 330 άτομα. Κατά τον Γάλλο Bory Saint Vincent στους αριθμούς αυτούς ..θα μπορούσαν να προστεθούν και 4000 παιδιά, των οποίων οι γονείς είχαν χαθεί… και περιφέρονταν στους αγρούς τρώγοντας χόρτα και ζητιανεύοντας…
Στην πρώτη Εφημερίδα της Ελληνικής Κυβερνήσεως, τον Δεκέμβριο 1836, δημοσιεύεται η πρώτη διοικητική διαίρεση της Νέας Ελλάδας …έτσι στην Υποδιοίκηση Αιγιαλείας εμφανίζεται ο δήμος Αιγείρας με πρωτεύουσα την Πορρωβίτσα και τα χωριά Πύργος (Ακράτας), Αρφαρά, Βερσοβά, Μονή Αγίας Τριάδας και Βλοβωκά… το 1873 γίνονται τα Αρφαρά πρωτεύουσα του Δήμου.
Από το έτος 1912 μέχρι το έτος 1928 η Κοινότητα Αρφαρών, περιελάμβανε τα χωριά Αρφαρά, Αιγείρα και Μάρμαρα, με έδρα τα Αρφαρά. Το 1879 οι κάτοικοι των Αρφαρών είναι 546, το έτος 1889, 532, το έτος 1896, 534, το 1907, 622, το 1920, 324, το 1928, 586 και το έτος 1940, 585.
Με το Β.Δ. 19/7/1928 η Κοινότητα Αρφαρών μετονομάστηκε σε Αμπελοκήπους και η Αιγείρα μαζί με τα Μάρμαρα αναγνωρίστηκε ως ξεχωριστή Κοινότητα.
Το έτος 1986 η Κοινότητα Αμπελοκήπων ήταν η έδρα της Κοινότητας Χρυσαμπέλων που προέκυψε από την ένωση των Κοινοτήτων Αμπελοκήπων και Χρυσανθίου. Την περίοδο 1997 – 2010 τα Αρφαρά (Αμπελόκηποι) ανήκαν στον Δήμο Αιγείρας και από 1/1/2011 η Κοινότητα Αμπελοκήπων, ανήκει στον Δήμο Αιγιαλείας.
Οι Αρφαραίοι διακρίνονται για την λεβεντιά και την παλληκαριά τους, για αυτό κυκλοφορούσαν μαγκουροφόροι, υπερηφανευόμενοι ότι η μαγκούρα τους είναι από ξύλο κερασιάς.
Το 1845 ιδρύθηκε το Δημοτικό Σχολείο Αρφαρών-Βερσοβάς το οποίο στεγάστηκε σε διάφορα κτίρια, έως το 1902. Ήδη από το 1901 κτίστηκε με δαπάνη του Ανδρέα Συγγρού, μεγαλοπρεπές σχολικό κτίριο μεταξύ των δύο χωριών, όπου το 1902 στεγάστηκε το Δημοτικό Σχολείο Αρρένων και σε μικρή απόσταση κτίστηκε πάλι με δαπάνη του Συγγρού, το Παρθεναγωγείο Αρφαρών, το οποίο εγκαταλείφθηκε μετά από 50 περίπου χρόνια λειτουργίας.
Ο ιστορικός Γεώργιος Κανελλόπουλος μας λέει ότι, το 1978 ερείπια του Παρθεναγωγείου υπήρχαν ακόμη. Έτσι ο μετέπειτα δήμαρχος Δημήτρης Μυλωνάς, μέσα από ένα πρόγραμμα Leader, αναστήλωσε το παλιό Παρθεναγωγείο του Α. Συγγρού και το μετέτρεψε σε Δημοτικό Ξενώνα, στην θέση που σήμερα βρίσκεται ο Ξενώνας «Χρυσάμπελα».
Σχετικά με το Δημοτικό Σχολείο Αρρένων, το 1967 έπαθε σοβαρές ζημιές από έναν σεισμό, οπότε κατεδαφίστηκε και στην ίδια θέση τοποθετήθηκε λυόμενο οίκημα, με δαπάνη του δημοσίου, που το αποτελούσαν δύο αίθουσες κι ένα γραφείο.
Το μικτό αυτό Δημοτικό Σχολείο, λειτούργησε από το 1968 έως το 2007, στην ίδια θέση που βρίσκεται και σήμερα, μέσα στο Δημοτικό Άλσος. Το 1956, ο Παναγιώτης Ανδρέα Κουβέλης, δάσκαλος από το χωριό, συνέστησε «το Κουβέλειον Κληροδότημα», ένα πρωτότυπο κληροδότημα με το οποίο άφηνε τα εισοδήματά του, ως προίκα των κοριτσιών που προέρχονταν από φτωχές οικογένειες του χωριού, καθώς και για την οικονομική ενίσχυση της Εκκλησίας και του Σχολείου των Αμπελοκήπων.
